Wim van Heugten (l) en Theo Salemink 

Er is in de loop der jaren veel over de Liemers geschreven. Hoe interessant de artikelen ook waren, ze vormden geen samenhangend geheel. Precies 66 jaar na het ‘Gedenkboek De Liemers van Dr. J.H. van Heek’ is daar verandering in gekomen met ‘De Liemers, land van grenzen tussen Rijn en Oude IJssel’. Een kloeke uitgave van 336 pagina’s met 70% tekst en 30% beeldmateriaal. Met bijdragen van maar liefst 13 auteurs, deskundig op uiteenlopende gebieden. Het is een boek met een diepe inkijk in de Liemers, haar bewoners en haar geschiedenis. 

Hoogste tijd voor een gesprek met de initiatiefnemers, redactie en coauteurs Wim van Heugten en Theo Salemink. Wim, van huis uit natuurkundige, is groot kenner van de regionale geschiedenis. Theo, geboren en getogen in Didam en Gaanderen, is theoloog en historicus en minstens zo bekend met de Liemers. 

Wat is de visie achter dit boek?
Theo: "Het boek is als een schilderij opgebouwd, laag voor laag. Van wat onder de grond (archeologie) bewaard is gebleven tot aan de kerkelijke kunstschatten. Van de 'tongval van de streek' tot de neogotische kerken. Van rivieren, dijken en heuvels tot aan de klei in het oosten en westen van de Liemers. Het brengt de geschiedenis van enerzijds de Kleefse gebieden - later in handen van Pruisen - in beeld en anderzijds de geschiedenis van de oostelijke Liemers die onder de Republiek der Zeven Provinciën viel en tot het graafschap Bergh behoorde. Het beschrijft de geschiedenis van een katholieke bevolking en een protestantse bovenlaag. Maar ook: hoe de Liemers na 1816 'Nederlands' werd. Hoe Huis Bergh in handen kwam van een Twentse textielondernemer. Hoe de landbouw veranderde en de moderne industrie kwam. De geschiedenis van steenfabrieken en ijzergieterijen, van bedrijventerreinen langs de snelweg en de 'nieuwe wildernis'' langs de rivieren. Een gebied, tussen Rijn, IJssel en Oude IJssel: van Lobith tot Ulft, van Westervoort tot Megchelen, van Didam tot 's-Heerenberg, nog geen 25 kilometer in doorsnee, maar toch met een geheel eigen identiteit. En uiteindelijk de geschiedenis van de mensen, die in dit gebied woonden en wonen. De Liemers dus!"

Hoe kwam het boek tot stand?
Theo: “We zijn een paar jaar met het boek bezig geweest. Qua idee waren we snel rond, qua keuze voor de auteurs ook. Ieders stijl hebben we zoveel mogelijk gehandhaafd, alleen de intro’s zijn met een wat sfeer betreft identiek journalistiek sausje overgoten. Dat geldt ook voor de vormgeving. Die heeft wat meer inspanning gevergd, maar het resultaat mag er zijn. Beeldmateriaal is ons deels door de auteurs aangereikt, verder hebben we in allerlei beeldbanken en archieven gezocht.”

Wat maakt dit boek aantrekkelijk?
Wim: “We hebben de Liemers door allerlei lagen heen diepgaand onderzocht, waardoor een compleet overzicht is ontstaan vanuit sociale, cultuurhistorische, economische en landschappelijke perspectieven. Er zijn maar een paar onderwerpen niet of summier aan bod gekomen. Zo is de positie van vrouwen in deze uitgave een wat ondergeschoven kindje. Dat heeft niets met desinteresse te maken, wel met het beperkte aanbod van bronnen en de weinig zichtbare maatschappelijke rol van vrouwen destijds. Er waren een paar uitschieters zoals Digna van Isendoorn van Huis Loowaard en Wendelina Smullink, gelieerd aan het Smollingshuse en Poelwijk.  Van Digna is een inventaris bewaard gebleven met o.a. een beschrijving van haar garderobe. Van haar grafsteen in de St. Andreaskerk in Zevenaar weten we dat Wendelina de mode in de Zuidelijke Nederlanden volgde. Later komen de boerinnenbonden aan bod en de rol van vrouwen op de boerderij.”

Hoe is de Liemers geografisch te duiden?
Wim: “De Liemers is het gebied van Westervoort tot Megchelen. In het verleden moet de Liemers zelfs groter zijn geweest, richting Kalkar, tot Kellen bij Kleef, Huissen en Malburgen. We ontdekten dat Emmerik zich ooit de hoofdstad van de Liemers mocht noemen.” 

Vertel eens wat over de Liemers en haar identiteit 
Wim: “de Liemers is uniek, niet vergelijkbaar met de Veluwe, Achterhoek of Oost-Brabant. Van noord naar zuid slechts 25 km in doorsnee en dan toch met zo’n landschappelijke variatie. Al hadden Theo en ik ons al behoorlijk in de geschiedenis van de Liemers verdiept, deze zoektocht zorgde opnieuw voor verbazing over de uitzonderlijke historie op tal van gebieden. Bij allerlei ontwikkelingen lag en ligt de Liemers een stap voor op omliggende streken. Ook nu zien we dat de Liemers zich op economisch vlak duidelijk tot poort van Oost-Nederland ontplooit.Maar ook rond 1300 was er al sprake van intensieve samenwerking, zelfs op internationaal niveau; destijds werden er door polder/dijkorganisaties afspraken gemaakt over het afwateren van de laaggelegen gebieden en de aanleg van bandijken.” 

Wel en geen godsdienstvrijheid
Theo: “"Het is een klein gebied, iedereen kent iedereen, maar tegelijk is er op historische gronden een groot verschil geweest tussen de oostelijke en westelijke delen van de Liemers. Hoe klein het gebied ook is, het heeft een dubbel gezicht. In het oosten bevond zich het graafschap Bergh. Dat was door de Tachtigjarige Oorlog onderdeel geworden van de calvinistische Republiek der Zeven Verenigde Provinciën. Het westelijk deel met o.a. Wehl, Zevenaar en Duiven hoorde bij Kleef, later Brandenburg en weer later Pruisen. In Bergh was geen godsdienstvrijheid, in de Kleefse gebieden wel. In de oostelijk gelegen kerken tref je geen oude kunstschatten aan; de inwoners daar waren overwegend van protestantse huize. De kerken in de meer katholiek georiënteerde plaatsen als Duiven, Westervoort, Zevenaar daarentegen zijn ware schatkamers vol prachtige kerkkunst.

Niet bidden maar enten
Een ander voorbeeld is de veepest in de 18^eeeuw. Keer op keer stierf driekwart van de koeien in dit gebied. En dan zie je opnieuw het verschil. In het Berghse gebied werden vooral biddagen gehouden en werd God om hulp gevraagd. In de Kleefse gebieden kwamen er vanuit Berlijn wetenschappelijke adviezen om de koeien te vaccineren en quarantaine in acht te nemen. Verschil in geschiedenis levert ook verschil in omgang met ziekte en dood van de dieren."

Als het over identiteit gaat, gaat het ook over de aard van de inwoners. Wim, Brabander van origine, raakte door zijn werk bij Shell / Billiton Research rond 1981 in de Liemers verzeild. Wim: “Op zoek naar een woning was er de keuze tussen Arnhem-Zuid of Duiven. Vanwege de dorpse mentaliteit en het toen nog niet zo verstedelijkte karakter werd het Duiven. Ik ontdekte hier een nieuwe wereld alsof de tijd wat had stil gestaan. Slaperige dijkjes in Aerdt, schuttersgilden, processie, waar vind je dat nog? Het heeft zeker tijd nodig gehad voor ik mijn plek hier had gevonden en opgenomen was in de samenleving. De Liemerse gemeenschap ervaar ik als wat naar binnen gekeerd. Mensen die hoog van de toren blazen, worden minder geapprecieerd.” Theo: “Een zekere terughoudendheid, eerst de kat uit de boom kijken is de meesten niet vreemd; overigens heel hartelijk met een soort onderkoelde humor.”

Is jullie beeld over de Liemers gekanteld?
Wim: “Het was al positief. Na alle inspanningen voor ons boek ervaren we de Liemers als nog interessanter en raakt het gebied ons meer dan verwacht. Waren we al enthousiast over het landschap, onze waardering voor de streek is alleen maar toegenomen. Opvallend is ook dat al leunt de Liemers tegen het Kleefse land aan, het gebied inmiddels wel echt overgoten is met een Nederlands sausje. Steek je bij Megchelen de grens over dan is daar ineens een volledig andere sfeer. En dat was zo’n 200 jaar geleden zeker niet het geval.” 

Wat willen jullie de oorspronkelijke inwoners van de Liemers meegeven?
Wim: “Waardeer de streek meer, zij verdient het. Kijken we er met een internationaal georiënteerd oog naar, dan kunnen we de Liemers net als de Elzas en Zuid-Tirol scharen bij de culturele interactiezones. Die vormen zogezegd bruggenhoofden tussen de Europese volken en zijn in die hoedanigheid het geraamte van Europa. Wees er trots op in zo’n unieke streek te wonen.”

“Tegen de mensen, afkomstig uit andere streken, die hier zijn neergestreken zou ik willen zeggen: Als de Liemerse identiteit geen volksaard is maar een gedeelde geschiedenis, horen migranten er ook bij. Voorwaarde is wel dat je als nieuwkomer redelijk wilt assimileren.”
door José Vleeming

Waar is het boek te koop?
Wim van Heugten en Theo Salemink (red.), De Liemers. Land van grenzen tussen Rijn en Oude IJssel, IJzerloo 2019, 336 blz., boekhandelsprijs: 24,95 euro. ISBN 978-94-91634-73-4.
Het boek is te koop bij Rebers Boek & Buro in Zevenaar en te bestellen bij uitgeverij Fagus in IJzerlo.